Paralantaw Gid Takun Ka TV Bisan Kadang Waay Pa Tamu't TV !

"Kinse ka tuig takun nga naga panumbalay agud lang makasulaw ka TV."

"Kon ka-isa waay pa man tag-irigma, kon kis-a waay man 'ga-igma. Kon ka-isa , tuya dulang kami naga igma ! "

Marayu amu'ng' balay sa karsada. Manglat-as ka pa sa taramnan kon manaog ka sa karsada asta makalab-ot sa balay namun. Mga tunga pa sa kilometro kag mga kinse minutos nga panawon sa kahon , kon bukun it malutak . Hay, marapit sa pang-pang ka suba amu'ng balay. Kon  malutak, ti bit-bit 'smagul eh kag manghinaw sa bomba.

Waa't kuryente.
May radyo , pay waat TV.


Sa takas lang ya TV, sa balay nanday Usaw.
Lola ko day-a tawag ko, pay buku' ko da it lola.
Bugto daa ni Mama Alice, nga Bayaw ni Ume, nga tatay ni Anang Quel, nga hinablos ni Tyong Ube,
nga tiyo na si Tay Ecoy, nga agut nanday Lola Elac, nga Lola ko gid nga tuod-tuod!
Ti...hapo kaw ka basa ?
He he ..Tiya ko sa takas ah!


Kada Sabado, aga pa kami to kag maglumpiga sa salog nanda nga may carpet (linoleum) ka mag tadu sa TV nanda hay waa't klase.
Ti, mga cartoons ya ginatanudan namun eh. Voltron, Thundercats , He-Man , Shaider, 'mu da ya  ralantawun namun.
Na-ira gid takun kadang mga robot kag may espada kag may power power!

Kon mag hapon-hapon duman, ti Looney Tunes o Tom and Jerry . Masadya ya saskuhanay ni Sylvester kag ni Tweety. Amu man si Road Runner, kag si Bugs Bunny, kag si Sam.
Waay dun daya nagaguruwa dokaron.
Kilala ka mga bata dulang si Goku kag si Naruto.
Mayad gani nag guwa dayang mga pirated DVD kag gin kopya nanda liwat dayang mga paraguwaon karang una.
Kon waay, siguro indi dun makakita ya mga dokaron nga henerasyon ka mga ginasulaw namun kag gina wilihan anay.

Kon hapon, kon kis-a, kanday Nong Victor kami naga adto kon maka pangginggi si Lola tuya. Posporo bala andang pusta! Kinaha nga posporo .He he ..Indi ko gid da malipatan ang Oros, Bastos, Espada, kag Kopas .
Sige kaday-a hampang da, sige usang ka baba da ka mama',amu ma'y panupra, o sige tangkul ka tabako, sige ma' amung pamurut sa TV ka kon anu naga guwa.
Sigi day-a ya hampang nanda asta indi maubus ya mga palito sa sulod ka kaha ka Sunset. Kon maubus dun gani, inagaway kami pangayo hay ginahimo nga balay ka damang.

Kon kaisa, kanday Ante Luzvil kami gahingga, hay malantaw ka Tarzan.
Dumduman n'yo si Tarzan, si Johnny Weismuller nga naga uwang uwang kon magkapyot sa balagon? Ja hu..
http://www.youtube.com/watch?v=MwHWbsvgQUE
Mam ko day-a si Mam Luzvil kag parente man namun.
Ahay, tama ugaring ka estrekta. La-on pa 'bi kato, nupa laka lang kami gahingga to.
Pwede bala da'ng indi ka magharikhik kon kaharam-utan ya ginalantaw mo?
O gulpi lang matinung-tinung, may mag otot it kayutit pay malawig-lawig hay napunggan mo lang?
Ha ha ha ..Ay ilam dulang...
Kon indi kami makalantaw kanday Usaw o kanday Nong Victor tuya kami kanday Manay Andie.

Kanday Manay Andie gid ya paborito namun nga ralantawan.
Kada tapos igma, tuya gid kami naga lantaw ka TV. Kon ka-isa waay pa man tag-irigma, kon kis-a waay man 'ga-igma. Kon ka-isa , tuya dulang kami naga igma ! ti..

Tingub gawa ya mga taga ubus to, bata kag mal-am.
Mayad gawa andang TV hay hanggud kag may serado pa nga daw parador. Ginaturugan gani ka ayam sa ibabaw.
Manggaranun da sanda siguro hay may "hantraktor" sanda kay may "treser", kag may "kono", dang nagagaling ka paray haw.
Kun buta gani ka paray ya balay nanda, ti sa mga sinako nga gina tumpi kami naga harapun eh. Duro kami 'gaturumpok. Siguro mga bente ka bilog nga mga bata kag mal-am. hay ti sanda man lang ya may TV sa takas.


Malantaw kami Eat Bulaga! Masadya gid tanday Tito, Vic kag Joey.
Manami may dasun, Agila, Hmm sin-o gani starring ah?
Burubhay, Connie Reyes on the Set dun. Waay gawa takun galantaw hay hibi-hibi, nahulat namun mag hapon hapon hay manami kon mag Showcase dun, kapin pa kun karatihay.. Wataaw!
Pagtapos namun kada ka lantaw,da imo karatihay man kami sa guwa,kag irug irugon ya nakita namon. Ga ugtas si Manay hay nagakara-inas ya mga mesitas na kon malab-utan namon ka sparring.

Mag hapon-hapon pa gid, Tagalog dun kada maguwa . Indi ko gid malipatan kaday-a ya bigote ni Romy Diaz , kag ya mga aksyon ni Ramon Zamora nga karatidor man. Indi gani, tiruhay. Gatagring gid kaday-a kon pamatian ya bala halin sa pusil kadang mga naga pangabayo. Uso gid ya cowboy nga pelikula karang una. Amu ma'y pusdakanay ka inumul . Indi gani si Fernando Poe nga naga arak kon mag sumbag it purapul. Gatagabtab agi na gid pay.
May imaw kami kadaa nga mal-am nga bayi nga kada tapungol, amu man ana nga siyagit ..
" Hay, bato ka!! .. Ay maanu timo , sumbag! " Naga cheer gid tana. Kon ka-isa, igo na matalupangdan , ginakusnit na dun gali ya foam nga sulud ka nagbutirhi nga sala set ni Manay !  Ayteh, kon anu'y sumbag, amu may kumpas na.!
Pagtapos duman namon ka lantaw kada. Irugon man namun da kag mag tiruhay man sa guwa. Lipak amung pusil indi gani paklang ka saging . Da imo ugtas ka manug laba pagtapos hay puro lang taguk ka saging bayo namon.
Kon waay lang day-a it klase.

Kon may klase gani, gahapit anay kami kanday Mama Alice kag maglantaw ka TV Patrol, kag ti Flor de Luna, gab-i gab-i gid day a. Ti sin-o 'bi si Leo Alicante hay?
Dumduman ko man ang The Price is Right pa gid !
Kon bukun it mauran, kag mamara ya dalan, gakagab-ihan man kami.
Malantaw ka Six Million Dollar Man, Charles Angels, Knight Rider, The A team, o Mc Gyver . Dumduman ko gina irog ko mag slow motion kon mag dalagan day-a sa Six Million Dollar Man.

Pirme, naga pagab-i kami. Maanu abi kami sa balay hay waay it kuryente. Masadya kon sa takas pa kami hay masanag. Kon tag para uli dun gani ,daw huyhuy duy paku mo hay ,, marayu pa'y amun, matabok ka pa sa talaytay , maagi ka pa sa danaw, sa taramnan, kag antes ka magsamput kanamun, madulum, masubo, maluya, daw kataramad gid mag- uli sa ubos, mayad tana sa takas.


Kon matabuan, pagtapos ihapon, gahagaday duman kami mapatakas kag maglantaw ka TV.
Tuya man angud kanday Manay Andie.
Malantaw kami ka wrestling!
Nagsikat si Hulk Hogan pagkapatay ni Tony Atlas.
Si Andre the Giant nami man kag ang dayaun nga si Barber nga kon magdaug, ginaguntingan na ya kontra na.
Si Jake the Snake isa pa gid sa mga dayaun!
Pay paborito ko gid tay Undertaker kag dang imaw na nga nagadara ka "urn" daw tibod nga gamay ah.
Intindihan ko ang natawag nga Undertaker, pay natingala gid ako it duro insa't amo tung banga nga gamay ana ka imaw na ginadara. Urihi ko dulang maintindihan dokaron nga tuya kananda, usu dun ang gina "cremate" kag amu to ang ginasudlan ka abo ka patay.
Haiz..kuligot abi tana pirme ya  Pilipinas.

Kon kis-a uyun ko man ang Regal Shockers, tama garing ka karadlukan. Kon amu gani da lantawun namun, mag-uli kami, da imo lagsanay sa kahon nga pahugay, hay basi masugata namun ya ginlantaw namun!
Bisan gamay pa ako, insa't maman-an ko gid nga daw munika lang nga gahulag hulag ya mga aswang sa Tagalog nga pelikula.
Pay sige lang ang ah. Ang ginatawag bala nga ang thrill ka iririmaw kamo naga lantaw,daw malatnan ka man angud kon kulbaan kag mag-urahab iba, indi gani sunlugon ka nga amu da ma lambat kanimo pag-uli mo.

Kon Dominggo pa gid, galantaw man kami ka, Ang Bagong Kampeon, Si Pilita Corales ang host kag diya kadaya nga contest natukiban si Regine Velasquez .
Sunday's Big Event, mga English nga pelikula, nahulat man namun kon manami ya guwa.

Napatapos gid namon pay bisan gab-i dun, ga uli gid kami , gadara ka sulu, kapin pa kun ligum dulum. Ginhawa mo lang ka panagadsad sa kahon. Waay gid ako nagapaurihi kada . Basta lang ah. Madulum moh!
Ya masadya, kon mauran, syempre madanlug ya kahon, haiz .. pira gawa ka tuig nga amu to sitwasyon namun .

Kon kaisa maka adto ako sa taramnan kag maglatay sa kahon , gina-isip ko karang-una ya pangabuhi namon. Daw indi ko ma imagine nga OK lang kami kato.
Tuig 1980's dayang tiempo ka estorya ko nga waay pa kanamun it suga. 

Elementary pupil pa lang ako.
Si Lola, Lolo kag si Inday Baby ( tiya ko ) ya imaw namon ka libayun ko sa balay.
Waay dun si Lola. Lolo, kag si Inday Baby dokaron.
Si Nanay nag domestic helper sa Hong Kong.
Grade two pa lang ako, walo edad ko kag nagpanaw tana .
Igo tana magbalik bente uno dun ako kag may bata dun. 

Igo kami makurentihan kag nasug-an paglipas pa it mga kinse ka tuig.

Kinse ka tuig takun nga naga panumbalay agud lang makasulaw ka TV. 

( Fade in nostalgic sad music ... est .. then BG for...)

Bisan mabudlay.... ginbatas ko ang amu to nga sitwasyon.... Agud lang makatapos ka akun nga pag eskwela ... Literal ako nga ginasunog ya akun nga mga kiray... agud makatuon....Tanan daya... waay ko pagbaleha...hay luyag ko gid mangin masulhay man ya amun pangabuhi sa urihi....Insa?  ....Insa?? ako pa..?

Toinkz! He he 
Insa't nagla-in ya modo ka estorya..Je je ..
Waay gali ako makasugid, nag artista man takun sa drama sa radyo karang una pay pirme tra-idor akun parte kag manyak.. 
Ha ha .. Ay sadya pay..kapin pa kon bag-unahun ya pares mo!

Dali lang garing to hay waay ginpadayon ya pag produce diya sa Iloilo . 
Pay naimaw ko si Nang Mila.. ang orig nga limog ni Toyang Ermitanya. 
Pay lain dun da tana nga estorya ah.

Balik ta anay sa latay sa kahon...

...bitbit ko'y tsinelas, nagapangarukus ka de largo kag nagatadag sa lutak ..nagalagaw ya isip ko ..nagapasalamat gid takun sa tong mga balay nga nagapalantaw kanamun ka TV karang-una .

Luwas sa radyo, ang TV lang ya amun nga bintana agud masid-ing man ya nagakaratabo sa iban nga parte ka Pilipinas o kalibutan. Hay bisan sa uma tamun, paagi sa TV, indi man gid gawa tamun mag tama ka manul ka mga uso hay tungod makit-an mo sa TV.


Kay Lola Usaw, kay Mam Luzvil , kay Nong Victor , kag labi dugid kay Manay Andie, gapasalamat gid takun it hanggud nga bisan kon kis-a, napatyan da tamun ka TV bisan daw malantaw pa daad kami , hay mapahuway ma' tanda , gin-paambit man nanda tamun angud ka kalipay ka paglantaw sa TV nanda.

Paralantaw gid takun ka TV bisan kadang waay pa tamu't TV !

Mga Tigadluman Kag Ya Tyangge Sa Takas

"..Diya ka lang!"
Daw ginhakop ya dughan ko, tapos gid ako.
Mayami anang alima kag hugut ya kapyot na kanakon. Indi ako kahalin."

Ugsad ya bulan.
Daw kalimutaw ka miyaw nga naga inggat sa dulum.
Timbulog. Daw margal nga pilak nga ginsab-it sa kahawaan.

Pay, nagapa ipli ya anang sam pihak nga gawi sa madamul nga panganud nga daw kulapan na du'y langit.
Masanaaw ma' gawa'y sanag pay madulum angud ya banas hay makarum-karum ya kalibutan.
Amo gid daya ya sahu ka mga ayam i uwang, nga daw nagatutoy ka mga tigadluman agud mag guruwa .

Isa lang ako naga panagadsad sa talaytay patakas sa kilid ka pil-as. Suba ka Jalaur sa idalum kadayang kantil.
Sirum-sirum lang kag daganas ka tubig  ya mabatian ko halin sa sulugan.

Malinung ya ilig ka linaw luwas lang sa puka ka mga buto-butoy kag gurami  anu pa daw mahawa ka kon magtam an ka gid ka pa kilid. Basi mahulog ka.

Piraw pa abi dayang flashlight ko hay baratuhon ana'ng battery!

Maramig-ramig may hangin hay bag o lang maghuraw ya tarithi.
Marimamasa ya mga bika-bika  sa balud. Ginagakuhit na'y mga siki ko. May galambay pa gid nga mga gamot ka kasya, daw makasandad ka. Duro may kagingking kag mga laya nga dahun. Amu ma'y ignut mo kon matapakan mo hay garagamak kag nagakalas.
Nagakubay sa banas ya mga tigbaw nga nagasag-idanay kon huy'pun ka dupoy-dupoy.

Kon magkulas-kulas gani ,daw gapaabot-abot ka nga may mag ulhot kag mag kula kanimo !
Aaay ilam dulang..

Nan, daa duma'y urangol ka mga ayam. Daw may ginapukaw kag may ginapabangon sa rulubngan.
Naga uman ma tana'y flashlight nga gapiraw-piraw .
Uyun na purupalpagun mo man. Na inanay ko lang hay basi madarayunan nga indi dugid magsiga tapat kag magdaridi takun paadto sa katigbawan, o maka'tipaslung kag mag bayungkut pa suba.
Waay tana't gapanikup amo dya nga oras ka gab-i.

Sa likod ka mga tigbaw, puro lang daragko nga kasya. Mga mal-am dun hay kurinut du'y mga panit da.
Kasya lang kag Buntu-tai magtimbang. Mataag as, kag kun himutadan mo, daw mga tawo nga ka labug-labug kag duro'y alima nanda nga nagalungay kag nagaduko kanimo nga gaagi sa tunga.
Puro lang tinuto-an kag pilas-pilas sa puno na  pay tama ka labwak sa taas.

Nagdugang ya dulum hay daw nagatabuay ya mga sanga nanda tanan sa ibabaw.
Kon magtangra ako amu ma tanay ulhot-ulhot ka bulan nga matyag ko daw nagasunlog magsunud kanakun kun diin ako maadto.

Uhu! Gasunod gid eh.. Hu.. bisan magliko ako daa man angud .. Ay.. bisan anhun ko.. mag untat ako ,, untat man tana ka sunod..panu...??

AY YAWA! Katapak ko ka IPOT!

Anu ma dayang mga bakero nga..man an da dugid nga aragyan ka tawo, padag-asan da man ka karbaw!
Puga..haiizz..ipang paghid ko d'ya sa mga dalupang di sa kilid.. Yogss..


Malinong ya gab-i .Gapatakas dun ako paadto sa liku-an.
Mabatian ko'y manuut nga huni ka radyo pay tuya pa sa takas. Indi man gid it tam-an ka gab-i, hay Zona Libre pa ya gahuni..

Hay insa't nagpadayaw ma takun nga maisog kuno abi , ako mabakal ka ice kag White Castle sa takas.
Waay takun nahadluk sa dulum ah. Waay gani nahadlok magpa paltak..Anu, talawit?
Indi iba mag agi di, kon wa'at imaw.
Mahagnup kuno.
Kon magpanaw sanda, matyag da daw may nagasunod.
Nagapaabot-abot nga may manglambat.. kag bagaton sanda.

Duro gasugid nga naka agi sanda ka bagat diya sa may mga kasya. Mag agi kuno sanda di gaparanindog bulbul da. Kis-a mapatay suga, o ramigan sanda gulpi lang.
Ilam kon tuod ?
May dayan ginlambatan ka ayam nga hanggud; gin lupadan ka pispis nga wak-wak.

Pay ang pinaka grabe, ang ginlambatan ka baboy nga ga bakya. Huo, baboy, kag naga bakya.

Imagine??
Ga bakya! Orange pa bakya na! Puga. 

Kon ako guro, ilam lang,, madalagan man 'ko guro eh..
Pay ilam lang gid,, hay daw waay takun kada gapati ah.

Si Lolo Coroy ko anay may gina estorya ka day-a parte sa mga tigadluman .Duro daa nga klase :

Kapre -

Amu daya kuno ya pinaka sikat kananda tanan. Ga tabako day-a kag nagasikungkong sa ibabaw ka kahoy. Waay ako it nabatian pa nga ginkaon ka kapre, pay duro ya na nagasugid nga ginpahug na lang, o gintiklod, o ginpitik. Tama kuno ka hanggud day-a. Natingala lang ako kon paano tana indi maghurugpaas sa babaw kahoy hay tama tana ka bug at.

Tik tik -

Aswang kuno day-a nga nagatigbaylo sa pispis nga tik tik. Naga-kurukuto gid day-a kun nagasunud kanimo. Una malaka pa lang da ya tik-tik na pay naga amat amat ka saku asta daw maghugpa gid kanimo kag dagitun na ikaw. May mga gasugid, nadara gid kag gin-ipyat sa lupa. Kalabanan ugaring mga hubug ya nagasugid ti daw indi mu gid mamasngaan estorya da kon tuod gid man o binalung.

Bagat -

Duro nga klase ka bagat, halin sa ayam nga tupong sa tawo, asta sa lungon nga gabalabag sa karsada. Nagalambat day a pirme sa aragyan mo asta hadlukan ka. Kis-a may gasugid kada ginlambayan ka pari nga utud ulo o bayi ng nakaputi.o mga daw tawo anang lawas pay indi makita ana'ng 'tsura . Ang bagat nga tinaga kabilugan man nga tawag sa tanan nga nagapahug sa aton kon gab-i. Ti kon talawit ka ti, talbo utot mo eh, karabilin pa tsinelas mo kon daw malipong  ka dun sa ka kulba.

Santermo -

Kalayo day-a nga nagasaot-saot . Kon maagyan mo daw matakras kaw sa kahoy ka palagyo hay daw buhi gid. Nagatuhaw daa sa lugar kon diin napatyan. Kurulbaan gid mag agi sa dalan nga may naipit o nadugu-an ka isa ka lawas nga napatay, hay pagka gab-i sigurado may santermo gid! Bisan ma paathag dun ka science dayang santermo
(St. Elmo's Fire ) bilang reaksyon ka kemikal sa dugo nga phosphorus , uran kag init. Duro man angud ya nagapati nga may maligno ang pagtuhaw kadayang nagakiay-kiay nga sagrab kon gab-i.

Tayhu -

Santunga kabayo, tawo tunga ka lawas na asta sa ulo.
Sagittarius eh no? Je je. Hmm indi man gid. Basta tunga tawo,tunga kabayo. Naham-ot lang takun hay, ga-arasik gid kaday-a ya maram-un ka mga mal-am mag saysay pay waay gid takun ka kita pa kada.  Pay ti kon sugata mo gid man ti kulbaan ka eh. Daw anu bala kita mo Zodiac Sign sa tuod, kag daw la ka kamaan kon anu ya Horoscope o swerte nga gahulat kanimo kon dalaganun na ikaw kag sungayun.

Mantiw -

Mataas nga tawo nga galakad sa mga balay, gahuyab lang kon magdalagan .Tama ka taas guro eh . Waay gid ako maka surup kon nagapang anu day ang mantiw, basta tama gid day-a kataas nga tinuga kag maputi. Sa masami, kon indi ka magtangra, indi mo sanda makita. abi mo kahoy lang hay tama sanda kataas.
Kita mo sami da kon mataas ka,, hambal da .. "daw antiw ka ba!"

Sigbin-

Aswang nga daw kabayo tsura pay gatindog. Sa pag intindi ko, amu day guro ya werewolf sa iban nga lugar? Tama ka kurulbaan hay nagaralaway nga daw manga-on gid.. Parente man daya siguro ka Tayhu eh no?.. hay daw kabayo man..Daya tana garing lawas na tawo, tsura na amu ya dawkabayo pay indi man pirme kabayo gid, basta sapat lang nga daw mangaon . Maangrus daya kuno nga sapat amu gani  hambal ka mga mal-am kon waay kaw kaparigos.. balikdun da ikaw kag sing-alan..  "parigos to.. daw Sigbin baho mo.!"

Hubut -

Daw gal-um day-a nga daw aso man nga daw takluban na  ikaw. Halin sa kahawaan, naga lupad lupad kag hugpaan na ikaw kag putson. Kon may makita ikaw kuno kadaya nga nagaparapit, dapat may siit ka kawayan ikaw o kagingking agud tuslukon mo kun hana dun mag tulakbong kanimo.
Indi ayhan diya si J.K. Rowling nag buol ka edeya na ka "dementor" na nga garhum man nga galupad-lupad man nga kontra ni Harry Potter? Gapangsuyup dayang hubut ka kalag. Ti ,, daw amu gid?

Gumun -

Tama ka duro nga buhok nga naga puron-puron nagakamang sa lupa nga ma burambud kanimo kon madakpan na ikaw. Kis-a daw tawo man day-a nga may alima. The Ring? Ang bayi nga puro lang buhok? He he..
Ay dipuga,, tama gid daya tana ka kurulbaan kon masugata mo guro! Pangontra mo kuno kadaya, may sulu ka agud kon magparapit, ti tutdan mo.
Hmm di wede Pantene Pro-V Conditioner na lang..?? Je je .ti gumun moh! kundi i conditioner!

Amaranhig -

Patay dun nga nabuhi liwat . Diya kanaton, ang amaranhig waay gawa tana gasapak kanaton nga mga buhi  kon may dayan gid man sanda. Hambal ka mga mal-am, sige lang da andang obra ka adlaw-adlaw da nga ginahimo hay waay sanda kamaan nga patay dun sanda. Garing ti kon man-an mo timo nga patay dun kag dayan pa tana nagapami-od ka linabhan na o gapamubod ka manok ti daw, mahilas ka gid kon idaho na kanimo ya pinilo na o ipalihog na kanimo duhol ya tabig nga may urun-urun agud ibubod.
Halimbawa man bi. man an mo patay dun , pay sige pa ana update ka facebook na..tii  ??
Eeeeeee!

Daw kaduro lang tana ka mga katingalahan nga sugid ka mga mal-am karang-una ah.. May iba pa kamo nga naman-an haw? Storyahi ta man bi..

Hmm..mayad gawa hay sige estorya ko, daw nalingaw ako waay ako makatalupangud diya dun ako gali sa takas . Masanag dun tana di daad pay patay du'y suga hay gab-i dun.
Sirado dun ya tyangge ni Noy Roman. Yogss..bag-o pa man lang guro ah. Manuktok lang ko..

"Noy. nooy! bakal pa ko daad."
Malinong..burubhay may naghulag sa sulod .
"Diya ka lang sa puerta agi..cerrado dun ko.!" Hmm daw akig haw?
Nabatyagan ko ginhubad na ya trangka na kag gin duso it hinay ya sira sa kilid ka tyangge na. nagraginit.
Tuya lang ako guro maagi guro.
Ga-igut ya pirta na nga kawayan pagtulod ko , may gawayway pa nga kadena, para guro sa trangka na.

Nagsulod du' ako.
Uhu! Kandila ana'ng suga sa la mesa na nga may sinamo pa sa pinggan nga nagarapta lang. 

Daw may kuryente duman di sa takas, insa't kandila.??

Daa gid si Noy Roman ha , gatuwad-tuwad gatalikod  kag daw may gina-ukay sa basurahan.
Sa basurahan! Ganu tana sa basurahan?
" White Castle akon Noy, kag duha ka ice .."

Wa'at sabat.
" White Castle akon Noy, kag duha ka ice .." ginliwat ko.

Waay tana gid gasabat, sige pamaluskay na sa basurhan nga daw nagasuka...
"Noy.." Ginhimurutan ko kon naga anu tana. Ginasarungkay na ya basurahan na nga karton nga may mga panit ka cheese curls kag dulsi kag papel, kag may suka gid man..Sige gid anang tuwad nga daw naakad ka tutunlan na.
Garalaway!

" Noy...?" daw kinulbaan dun ako.. Daw pigado haw..
" Noy..mapanaw dlang ko.." Nag ansyas dun ako  maguwa.
Gaparangyami dun mga palad ko ,,nag suka pa gid tana it todo ! Kag nag ukay sa basurahan liwat nga daw waay lang kabati kanakun..

Tama ka labug laway na nga daw indi mautod!
Anu ginyanggaw?
" Noy, indi dlang ko magbakal,, mapanaw dun ko ..!"
Nag isol ako.Dali-dali ako kab-ot ka pwerta ma guwa,, daw madalagan dugid takun! Bahala dun!

Hana dun ako maguwa. Gindakup na kag ginhawidan na butkon ko!
"Dali lang! Diya ka lang!" Ginpunggan na ako.
Daw ginhakop ya dughan ko, tapos gid.
Mayami anang alima kag hugut ya kapyot na kanakon. Indi ako kahalin.
" Diin ka maadto?!" Masingki anang limog.
Nagpalak ako, kag magpanginpadlos pay indi ako kasarang!
Hu hu ,, ginbalikid na ako..nagapula anang mata nga nagaruluha kag nagaralaway anang baba kag daw manga-on gid anang tsura..

"Hmm..Mayad gid hay nag-adto ka! " Naga ngisi tana nga daw waay sa kaugalingon.Ga-urukay ana'ng buhok nga daw nagatirindug.
"Noy.. indi takun.." Ginpiyung ko mata ko, waay dun ako it maisip . Sa panginpadlus ko nawahing ko pay kandila pag palak ko sa lamesa.

Napatay.
Nagdulum dugid tapat.
Nabuy-an na ako pay indi dun ko kakita kag katultol kun diin pwerta.
Ginakapkap ko pa guwa pay daw nadapul ako, waay ako gahalin.
"Noy .. indi lang ko pag anha.. hu hu  "
"Indi ako manugid kon nanu kaw pauli a lang ko.."
Naglumpiga ako sa lupa kag magpisngu ako it hinay, gapanabun ako ka mga alima ko, natago ko ulo, ko indi ko gusto, makita tsura na , tama gid ka kulba ko.

Anhun na gid ako ? Waay gid ako kamaan nga amu gali tana kada . Mayad pa way ako nagpatakas kaina.
Gahirab ya busong ko nga daw ginakumus dughan ko. Mayami du'y mga buol ko .  Mapatay dugid ako kadaya.Hu hu..
Masinggit ako..Tabaaang!
Gindakup na'y baba ko agud indi ako makasinggit.
"Hipos!"Ginpunggan na'y baba ko agud indi mabatian. Waay ako't nahimo. Nag paharumatay dulang ako.

Pagkamaan na nagpahimuyong ako..
"Hulat ka.." 

Ginbuy-an na ako kag may ginkarapkap. Waay ako nakahulag. Waay du' ako naga hulag-hulag.
Pamatyag ko patay dun ako bisan mabatyagan ko pa nga nagapitik pa ya heart ko. Sobra nga pitik-pitik.
Pay patay du' ako..patay dugid..Indi dun ako makaluwas.
Burubhay, nabatyagan ko ginsindihan na ya perdon nga hanggud, masanag tana gawa sang sa  kandila kaina.

"Nanu kaw!"Haso nga bata daya hay! Nanu timo!"
Buligi ko anay di ka pangita ka pustiso ko ha!"

Haa! Anu..??
Matyag ko daw naglak-ang ya pitik ka corazon ko.
Nagaparanglapsi , nagarangluspad , daw makupus ako sa kakugmat , nagtungkaaw ako it amat-amat.

Nagapungko dun tana sa la mesa, kag may biti-biti sa tupad na.Naghambal it mahinay..nga daw nahapo..
"Buligi ko anay, di ko dun makita, hubug dun koh..!".. gin-ungad na'y alipudwan na sa lamesa kag magtumar liwat ka isa ka baso.."Nanu timo man? Kulbaan man ta kanimo bata kaw.."

Waaat??
Tana pa kulbaan?
Dipuga! Hubug gid man gali!
Amu to garalaway tana.
Amu to gasuka tana sa basurahan.
Amu to gapangukay sa basurahan.
Hay pustiso na napangita na!

"Anu to baklon mo haw? Buligi ko anay pangita dayan sa basurahan indi dun ko ma murut!"

Naga kudog-kudog pa ako, pay daw naghawan ya dughan ko sa ka kulba.
" White Castle kag duha ka ice dad Noy."
Dayun ko adto sa basurahan kag kuhit kuhiton kon diin ya pustiso na..

"Waay ko ice, hay nautdan ko kuryente, mu da gakandila lang ko.. o d'ya ya wiski mo.. hapit ka lang to kay Nanay mo Norma ka ice kon bukas pa.."

Nakit an ko'y pustiso na .Gindaho ko kana, pati ang bayad ko sa wiski..
Ginduhol na man wiski kanakon kag magbalik sa irimnon na nga daw sa waay lang.
Natam-an dun tana ka inum, daw waay gani tana animu kon an natabo.
Kinulbaan gid ako it todo kay Nong Roman.!

Nagpanaw ako dayun, nga waay makalisensya. Waay ko gani ma angkup ya sira na.;

Pag agi ko kanday Nay Norma pa-uli, serado duman tana.
Waay dun ako magpanuktok.
Indi du' ako! Indi gid!

Sige pa ya kuba-kuba ka dughan ko.
Abi ko gid!
Haiz...Gapa uli ako, gayuhum-yuhum lang ako it hilaw pay,gatagub-tagub pa'y baba ko dungan ka tuhod ko nga gaparangluya, kag gaparanginit ya durunggan ko. Daw hubug man matyag ko.

Nakapkapan ko'y flashlight sa bulsa ko. Mapa-ubus dun ako.
Indi dun magsiga ah.
Bay-i d'yan..
Ginpamulsa ko liwat ya flashlight kag ginsukbit sa hawak ko'y White Castle nga my plastik..

Nag sanag du'y langit. Amu may dalan.

Kinulbaan ako kaina it duro ba. Abi ko gid..!

Pay anay nalampasan ko man. Matyag ko daw nag isog pa gani  ako.

Isug gid eh! Sin-o talawit haw?

Ginpudyot ko ya laya nga sanga ka kasya kag i -uru iskrima sige dulhog ko pa ubos.

Bagat-bagat bala isa di karun...hhmph!.

Calinognun Takun

Calinognun takun.

Pisos, tawag ko ka piso.
Ang awto punibre tawag ko, Somo.
Panawag ko ka plastic, silopin.
Modess la'y kilala ko nga napkin.
Tawag ko ka tsinelas esmagul,
Tawag ko ka..ahem.. baragtol!
Ang kabo tawag ko caltek,
Amo ma da'y tawag ko kay Meyor Alec.
Ang lata nga gamay tawag ko lechehan.
Kon hanggud du' gani, tawag ko salmonan.
Nasukub ko ka pulakan ya bugas sa talagbasan.
Banga amung irimnan, tadyaw amung sarag-uban.

Calinognun takun.

Uyon ko'y dahon-dahon.
Saho ko'y turulahun.
Tinanuk nga kamote,
O balinghoy nga balantikun,
Binuog nga mais, O sab-a nga linupak,
Dugkalun ko ka hal-o, sa lusong 'gatamsak.
Kon mag panurung-surong,
Bag-o ya tinig-ang.
Sampat sa munga, nga may kapayas kag linabugan.
Gapanikup ka taroy kag pantat sa buhangan, Marimis lagpangun, daw bagtis la' kag orang.

Calinognun takun.

Kon mahilantan, gapahilot gapaluy-a.
Hay basi nabugnuhan, ka malain it ginhawa.
Parasimba, para bisa, kay Padri para amot.
Pay sa manug-lab-as, daw medyo kuripot.
Gapanarangka kon gab-i,
May pulawan nga kingki.
Agud indi malungay, kon ya aswang, gapasiri.
Nahadluk sa tiktik, sa bagat, sa santermo ,
Gapanabi-tabi sa bungsod,
hay basi may tumawo.

Calinognun takun.

Gasugal sa namatyan, asta gid ma aga.
Naga pamilasyon, kag sagad man mag luwa.
Gabulig mag himatay, gadaguro, nagadagyaw.
Imo gid masarigan,
sa pangape kag pulaw-pulaw.
Kon may bertdey o pista,
Gapanglaghap ka kwarta.
Bisan pa mangutang, basta may butang sa bisita.
Hay duro'y kilala, kag mga mamunsyon,
May putos pa pag uli, may tul an pa nga balon.

Calinognun takun.

Para ayu takun,  para pangayo ka aman.
Pay pirme man malutsan ,
ka malag-it nga kilohan.
Indi man ko magpapirde, sa ingud ka balay.
Ang amun nga terrace buta man ka paray.
May component ma tamun, pay waay ginagamit.
Ang amung electric fan,
 waay nabul-an ka plastic.
Ibilin mo'y tsinelas mo,
magsulod sa balay namun,
Kawayan la'y amung salug,
pay may "carpet" day-a nga  linoleum.

Calinognun takun.

Gakirita kon Martes, ya  alat ko may bangrus.
May buti kag belbet, sa mga bata nga ga-ingus.
May lastiko kag tirador, may olen kag chinese garter.
Bakal pa ka armidol, kag aniel, kag Superwheel .
Ay buyo pa gali, apog, kag tabakoon,
Malimtan la'y ginamus, indi lang ya maram-un.
May baringon man kag kalkag, kag kamatis nga bisaya
Sugbahan mo ka tarong, daw malaway ka sa ka ira.

Calinognun takun.

Obra ko, pangampo, kag pa-init sa taraman.
Madasig takun magtanum,
o magtibsok ka patdan.
Nagapanggas sa baklod, o ga kaingin sa uma,
Mapatol sa initan, anad sa baka-baka.
Bisan ginakapoy, ginabatas ya estudyante
Agud lang may allowance, kag may pamelete.
Makatapos ka eskwela, makapangita it obra,
Mayad daad maka "abrod",
Indi lang anay magpamana.

Calinognun takun

Parente ko'y tanan,
sa bilog nga baryo.
Basta "C" lang ya puno, ka imo apelyido.
Marayu ma'y ciudad,
matawhay tana diya.
Hay tanan di nga tawo,
kon indi suod, kilala
Makalab-ot man takun, sa iban nga lugar,
Mabalik ako angud, kon diin takun nag estar.
Hay saksi sa mga kalipay, kag akun kalisud..
Tumandok gid takun, ka banwa ko'ng Calinog.

Calinognun gid takun pay.

Amakan, Maong nga Jacket Kag Ang Una Ko Nga Bayli

" Haay..daw na umul-umul gid takun ka una ko nga bayli."

Ya plantsa ni Lola, uring ana'ng pawer.
Pay buhay mag init hay maarhung ya baga nga nadakpan ko sa dapog.
Insa't amo ma' tana to aku'ng ginguro sa dabok kaina? Garilingin du'y ulo ko ka tayhup,  galaminday anang sagrab.

Ahay, daw nahilantan lang tana'y buli ka plantsa ho. Husto lang mag igod-igod sa maong ko nga gaumbilay kag nagapaharumatay sa kabayo.

Gin piripiswitan ko dun ka tubig kag pasadoran agud mag uruuntay anang sidsid, pay gwa na kada karun mahuramul angud hay buku't mainit dayang plantsa.

Anu dlang da karun kun yukut dun nga daan tsura mo, gapuruyakut pagid dayang de largo mo..?

Hmm..sige  lang.
Bag o ma' gawa dayang baston ko kag paresan ko ka polo ko nga inarmidolan.
He he ,, tiskug kag matariwis anang piniluan!
Karukuson ko pa dayang suol na kag mag pulos it panyo, anu pa..?
Gamay lang nga Tancho, ayos dun.,dara sukbit ka husay sa buli nga bulsa.

Menudo!
Ako kuno abi si Ralph Macchio.. Aw ah, Karate Kid gali da tana.. 

Robbie Rosa gali!

A las otso dun.Makarum-karum ya langit.
Gapasiri ya bulan sa bangi ka gal-um pay indi daw indi man mag tupa ya uran.
Ga uman ma' tana'y mga aniit sa sabtanay ka mga paka sa kanal.

Waay pa matunaw ya malasado nga itlog nga linaga gin-ihapon ko, daw masido ako gani ,pay gapukwat pukwat du'y buli ka migo ko hay mamayli du' kami.


Dali lang bala!
Hambal ko, dar-on ko anay dayang jacket ko nga maong agud kumpleto ya porma.
'Ma'y ti 'mu da'y moda..
Maramig nga daan.
Ibilin ko ang ya pinuti ko ah. Waay man ta it kontra .
He he .. waay taku't pinuti ah .
Pay  uso ya dar-anay kada .
Budlay dun ah basi magrikisa sa gate, bul on man lang ka tanod.

Sa takas kami mamayli.
Ubos dayang amon kon tawgon, hay marapit sa suba.

Sa takas, tuya ya tennis court. 

Natingala lang gid ako insa't tennis court ya tawag kaday-a pay basketbolan?
Dayun ti baylihan man .

Pay mayad tana to sa Lampaya hay sementado.
Indi tana parehas ka sa iba nga baryo nga kalapadan ginpalibutan lang ka amakan baylihan dun dayun.
Abaw, daw galinas ka lang ka mga puga kon indi ka kabulasot sa mga garilitik nga bangag. Ah, gatalbo ma' angud ya yab-ok kapin pa kun mag tukar ya Earthquake kag Rasputin!

Pay amakan ma'y palibot ka tennis court.
Nanglat-as dun kami sa danaw, tabok sa sapa, agi sa talatay ni Bantil kag Udak, latay sa kahon paadto sa tennis court.
Tennis court gid tana'y naandan...bay-i da ah..
Baylihan na mean ko..He he.

Ay ga turu-tarithi, ga dabo-dabo kag madanlug ya buhangan. Daw malutakan ya bongklok ta haw!
No problem.
May dara taku'ng trapo. Amu da pirme sulod ka bulsa ko hay naanad du' takun kada, kada pa eskwelahan, hay sa ubos gani kami, rayu pa sa karsada. Boy scout ah. laging handa, sa pag da-da!

Anay marapit dun kami, ga kuba-kuba ya dughan ko sa sound bah!
Matunog gid may Karen's.
Amo ma' lang da kag Los Amigos ga waswasanay nga sound system sa Calinog.
Ang kay parente Ingkoy daw..Ok man gawa he he .

Paduro-duro trompa ah. Kag pataas tas ka bagat! 

Bisan sa pihak pa nga banglid , magtukar gani daw ginatutoy ka gid ka huni na. Gakalam gid ya siki ka mga daraga kag mga soltero agud magpadukut sa auditorium!

Sulod du' kami sa baylihan.
Waa't bayad ah.
Kanday Lola Osaw dayang lupa ka tennis court. Basi ipalukot ni Toto Tit ya baylihan it alang-alang kon indi kami pagpasudlon eh.
Pati ka ah..kilala takun ni Nong Doroy nga  gabantay sa pwerta.
Ti libre.. he he

Baw! Lifedance pay gatukar!
Tayming eh, balbal dayun kami ni amig..Temprano pa pay, duro du'ng tawo.
Duro bata, nga gadakop-dakop ka mga suga nga ga suray-suray sa salog. Mas excited pa tanda sa mga manugbayli. Daw kami ma' anay kadang gagmay pa tamun. Indi man mapangharaw sa tunga ka discohan.

Kabuhay magsulod ka mga daraga ah. Duro kuno mga taga tabok. Mga gwapa day-ang mga taga-tabok suba, kag mga para bayli. 

Suki day-a sanda bisan diin nga baylihan, hay mga daw ubad sa ka pino!

Nagsikungkong kami anay sa tupad ka canteen kag mag lag-ok lag-ok ka beer nga daw si mga haslo..
Kataraga ma'y White Castle lang pirme.
He he .. Laka man lang..
Mapait man gali!
Pang pa isog lang ah, agud kun may daraga karun di dun mahuya.
Isa pa!
Duro'y kwarta, bag-o lang kapadarawat ka gin-garaban.
Di daw si mga otot mag murumandar.

Burubhay, gin untat ya tukar, kag naglawag -lawag anay.
Amo daya ya intermision sa bayli pirme. Basta may politiko gani nga magsamput, o overseas nga bag-ong panaog, o pari , untat anay saot hay may pamulung-pulong.

Pay mayad man gani day-a hay pagtapos ka hambal-hambal.  

Ma "honorari "  dun dayun,
Sanda pa garing una pili sa daraga,. 

Puga!

Sige lang ah, sige lang,, duro pa iban bilin he he ..
Ay salamat. Pagtapos ka honorari amu dun da ya ginahawat hawatan ka tanan .
Ang "public may ...(dance)."

Haiz.. hubug pa da'y announcer...daw indi pa mag untat man ka wakal.
Palpagun na pa't tudo ya microphone antes mag "Hilo mayk tis? " kag butang sa durunggan na!

Ti pag "pablik mey" hurugyapan dayun ya mga manugbayli sa tunga .

Pag intro ka Todo-todo Cha cha  hulwa ya mga purungkuan. 

Patunga kami tanan .

Nayka, akung migo daw pinatda sa purungkuan na, galingling sa buslot ka amakan.
Gin-adtunan ko kag ginsinggitan " "G'aso..ganu kaw!" Indi ka bi mabatian kun di ka magsinggit hay daw mawas-ag ya durunggan mo sa ka tunog ka sonata.
" Lantawa bala mig ho.. ga uyog- uyog ya amakan "
Ginlungay  ko, gabalud-balud gid man nga daw may gatiklod sa bangi ka hayaghag nga amakan.
Amu ma'y aku'ng sid-ing  kag wahingon tana kag mag li-li man sa buslot.


" Apu! 'Puga... daw magalbot ma'y saha ka saging na nakapyutan na bah!
 " Ha ha.." bay-i da tanda d'yan!" hambal ko.

Ginguyod ko si amig pa tunga ah.
Sige saot namun, sige ma'y  barangisi na nga ga tarawis ya sungad na nga gatudlo sa daw mahapay nga amakan.
Sige gid bala anang uyog-uyog!
Utuy-utoy tamun ka kadlaw.
Abi tana ka iba na lipay gid tamun  ka Footloose nga saot namot.
Waay tanda kamaan gapa abot-abot kami nga maghurugpaas ya tukod kag marusdak ya amakan kag madakpan sanda nga duha!

Gulpi lang napatay ya suga. 

Napatay man ya sound.
Waay dun namon makit-an kon nag untat man ya uyug-uyug ka amakan.
Nag ilis dun ya tukar sa Diamontina (Drover ).

Nagbaralik ya mga tawo sa purungkuan pay may mga nagparabilin man.
Nagpabinit man kami.
Marapit sa buslot. Pay waay du' gauyug .Tapos du' guro..
Ginlingling namon, waay du' gid ma't  tawo, pay hapay du'y saging. He he .. Da imo ngisi nga...

Mabayli dun ko. Hambal ko mabayli gid ko.
May naturutandaan dun ko to sa pihak nga purungkuan . Yodi..

Ano dulang bi kon indi magsunod? Basi mahuy-an takun . Indi ko mahuy-an ah.
Hubug ka , huya ka..
Puga pay daw makupos gid ko pay.
Daw nagputi itlog ko? Ano nga sistema man?

Dali dlang matapos ya tukar. Anu dlang kon waay dun it sweet!

Ah indi.  Mabayli gid takun.
Nagtindog ko ah. 'Limtan ko dun si amig anay. Mabayli gid tuyo ko.
Hana ako mapanaw , nag intro ya Always Somewhere .Belay..si..

Yees! Sweet man angud!
Nagparapit ako sa daraga, tatlo sanda pay daw man-an na gid nga tana ya butungon ko.

Hmmm..naka Can-Can nga jumper kag mahipid ya buhok na nga may pusikat.
May panyo pa nga may giring -giring ana sidsid. Daw naira gid takun magpurupasiplat bisan naka Rambo lang tana nga ismagul.
Abaw...daw si Kristina Paner man.
Bahala dun, patyanay dun huya ah. Gasulod sa isip ko lango-lango pa.
Anu bi kon hambalan ko.. "Day dali bala , lantawa bala to'y buslot ka amakan .." He he .,, pay kiwi dun ya yuhum ko.
Puga .. daw mangihi ko nga daw ma igit!
Indi maintindihan.

Ginparapitan ko kag gintan-ay ya alima ko.
Ahh, waay man ako kahambal kon ano, basta nagsunod lang tana .
Gakudog-kudog ya tuhod ko kag gaparangyami sa alima ko nga naparamalhas.

Pag abot namon sa tunga, matyag ko daw waay ako kakita ka iba nga tawo sa palibot, indi ko man gani ma kita gawi na hay madulom o gaparangdulum lang ya panurok ko.Daw gabiring siki ko nga daw nakuryente alima koh!

Ginsikup ko tana sa hawak. Nagpisik tana gamay, pay parehas ka tilapia nga naanad dun sa baga, nagpahimuyong man.
Gintanday na man anang duha ka alima sa abaga ko. Sa matariwis gid nga piniluan ka polo ko.

Pwerte ya pamahuray ko pay. Daw natutdan ako matyag ko pay mayami buol ko.
Sige tikang-tikang namun, ilam lang kon gasanto man sa tukar? Bahala dun ah.
Mangkoton ko tana daad ka ngaran na? Diin ga uli? Diin ga eskwela? Anu man ?
Sige ya ugung ugung ko sa tukar pay gasaramo ya napamensar ko.
Mahambal tana guro.  Ano daya, apa? Ilam kon nasimhutan na man ayhan ya Forest Interlude ko nga inutangan sa Avon?
Mangisog ko ah,, Mangkoton ko gid...
 " Ahh...." puga indi bati-on kon ihutik ko lang.. kon tuduhon ko basi mahambal tana ginasinggitan ko man.. Anu ma daya man  ?.. Ahh basta pamangkuton ko lang ah..
Ginpiyung ko mata ko..kag nagparapit sa durunggan na.  " Ahh,, day...."

Napatay gulpi ya sound!
Nagsiga ya suga!
Tatlo lang kami ka pares bilin sa tunga!

Dali-dali kami pabinit, nagbalik tana sa mga miga na. Nagbalik man ko sa migo ko.


May nagmauy gali.
Ginlabo ni Marshal ya sound box nga isa!
Ay dipuga. Halit gid!
Waay ko gani mapangilala..
Naggirinamo dun sa baylihan, hay ginturumpukan ya tay Nong marshal, may dara nga Binacoco.
Gin untat ya bayli.
Nagkaran karan kami .
Nag adto kami sa ginlabo nga soundbox kag mangusyuso.
Ay, daw waay ka ma't hangpun ah.

Sus ah nalimtan ko pay maong ko'ng jacket.
Nagbalik kami sa purungkuan.

Waay du'y jacket ko!
Pagbalikid ko liwat sa ginpungkuan katong ginbayli ko, waay duman sanda.

Waay du'y ang daraga nga ginbayli ko, kag ang jacket ko...dura !

Waay dun. Waay dugid.
AAaaaaaHHH!

Nag uruli ya mga tawo.
Urihi gid tamun. Indi gid ako maributay. Daw ginaguyod ko lang ya siki ko pa gwa.

Ginturok turok ko ya tukod ka amakan. Daw nami galbuton kag ipahurabug.

Bunak ya polo ko ka balhas. Nalulus du'y tuck-in ko.
Bag o ko lang matalupangpan, may lutak pa nga bilin sa Topsider ko.
Ginhukas ko'y pulos ko kag ginpamahid kag itaklos sa bulsa ko sa likod.

"Mauli ta.!"
Gasunod lang kanakon si amig ga ngiris ngiris lang . Waay tana ka bayli, pay solb tana sa nakit-an na sa buslot ka amakan.
Ako tana, ga murugut.
Nakabutong  man daad ta daraga pay na utod pay saot, waay ko pa makilala!
Dura pay maong ko nga jacket!
Pasens'ya ya kinse anyos.
Ay sa ka linti!

Galatay kami sa kahon pauli, ginapanipa ko'y mga manwit nga daw nayubit magsugata kanakon . 

Napangbanggi ko ya mga paklang ka saging nga gabalabag sa aragyan ko.

Haay..daw na umul-umul gid takun ka una ko nga bayli.